Mitrovica, 07.10.2023
Autor: Berzat Berzati

Tokom nedelje evropske kulturne baštine od 23 do 30 septembra finalizirana je inicijativa direktorice kulture u opštini Severna Mitrovica Anese Čolaković, da Spomenik rudarima koji dominira krajolikom ovog grada dospe na listu 23 spomenika i objekata kulturnog nasleđa od značaja, za privremenu zaštitu Republičkog ministarstva kulture prenosi Kosova.info.

Ovom prilikom je se za javnost oglasila Anesa Čolaković i rekla da je zapravo inicijativa zaštite Spomenika rudarima prvi na listi prioriteta zaštite kulturne baštine, što je odlukom minstarstva kulture omladine i sporta 06.10.2023 potvrđeno.

„Na čelu uprave  za kulturu, omladinu i sport u opštini Severna Mitrovica, postavila sam prioritet da među prvim inicijativama preduzmemo korake za zaštitu kulturnog nasleđa i u tu svrhu sam upravo predložila simbol grada Mitrovice – Spomenik rudarima.” rekla je.

A zatim je pojasnila korake koje je preduzela radi ostvarenja ove inicijative i izrazila zahvalnost za podršku.

“Da bih implementirala moju inicijativu, prvo sam stupila u kontakt sa Savetom za kulturno nasleđe, odnosno Gđ-om. Zanitom Haljimi i višom političkom savjetnicom u ministarstvu kulture Gđ-om. Norom Arapi, zatim direktoricom Gradskog muzeja Južne Mitrovice Norom Prekazi koja se posvetila ovoj temi kroz istraživanje/publikacije zajedno sa direktorom Centra za Kulturu Južne Mitrovice Naser Hajdarijem. I brojnim sastancima koje sam organizovala sa Regionalnim centrom za kulturnu baštinu i Institutom za zaštitu spomenika te zajedničkom terenskom posjetom sa ciljem ažuriranja liste kulturnog nasleđa i uključenja kulturnih dobara pod zaštutu države Kosovo. I nakon zvršene prve faze i procesa u IZSK-u, ministar kulture, omladine i sporta G-din. Hajrulah Čeku je potpisao odluku.” dodala je Čolaković.

I istakla da osim što se ovim inicijativama poboljšava kvalitet života građana te podrška lokalnoj ekonomiji i turističkim kapacitetima takođe očekuje da se odrazi i na ostale oblasti života. Te da je ovo prvi spomenik u opštini Severna Mitrovica koji je uvršten na listu zaštite kulturnog naslijeđa.

“Kultura i zaštita kulturnih dobara imaju moć da poboljšaju živote, transformišu zajednice, stvore radna mesta i stvore mogućnosti u drugim privrednim sektorima. Nadam se da će ova inicijativa promovisati kulturnu saradnju i interkulturalni i međureligijski dijalog kroz lokalne i regionalne grupe, međunarodne organizacije i personalizovane odnose sa individualnim ekonomijama. Takođe, verujem u saradnju sa građanima opštine Severna Mitrovica u identifikovanju novih objekata za zaštitu. Ovo je prvi spomenik u opštinama na severu Kosova koji je uvršten na listu zaštite kulturnog naslijeđa.” zaključila je.

Spomenik rudarima je najveći i spomenik koji dominira krajolikom na brdu rudara(Kukavica) koje se uzdiže iznad grada Mitrovice. Veličina ovog spomenika nije samo u fizičkom, estetskom i simboličkom spektru, već iu aspektu kolektivnog pamćenja njegovih građana, jer je za pet decenija svog centra ova lokacija ugostila brojne građane i bila urezana u sjećanje kao urbano iskustvo posebne vrste.

U periodu bivše Jugoslavije izgrađeni su brojni spomenici futurističkog izgleda, sa raznim posvetama palim borcima i mučenicima Drugog svetskog rata.

Kako ističe Arna Mačkić, značajno je da ovi spomenici u vizuelnom izgledu nisu odražavali rat, već su gledali u budućnost slobode, jednakosti, nezavisnosti, kako bi spomenik privukao sve različite stanovnike (bez obzira na njihovu nacionalnost ili religiju), morao je biti izmišljen novi oblik govora. Ovi spomenici ne sadrže simbole ideologija, ratnih heroja ili religija. Umjesto toga, oni su apstraktni oblici koji se odnose na modernu budućnost.

Takav je bio dizajn Spomenika rudarima koji je bio posvećen gradu Mitrovici.

Prema rečima Siljejmana(Sylejman) Muratija, osnivača muzeja grada Mitrovice, spomen obeležje je izgrađeno u vidu vagona za transport rude preko Trepčine žičare postavljene na dva stuba.

Spomenik rudarima gabarita 19 metara visoka građevina koja se sastoji od tri elementa, dva masivna betonska stuba brutalnog izgleda koji podupiru betonski blok iznad stilizovan simbolikom vagona za rudu. I razmaka između stubova 16 metara, a širina 18 metara. Betonski spomenik bio je ukrašen bakrenim pločama, ali su te ploče otpale ili ukradene tokom godina.

Spomenik se sastoji od dva simbola: Uspravni konusni stubovi simboliziraju obaranje stuba žičare u selu Orahovo kod Bajgorske Šalje, koji je poznat kao prvi napad na njemačke okupatore od strane pobunjenih rudara 1941. godine, a drugo da simboliše Albance i Srbe i njihovu zajedničku antifašističku borbu, u skladu sa idejom bratstva i jedinstva. Deo spomen-parka na Kukavici su i dve spomen-kosturnice koje se nalaze na platou sa severne strane spomenika. Gornji deo spomenika simbolizuje vagon kojom je ruda transportovana iz rudnika Trepče u Zvečan žičarom. U blizini spomen obilježja u spomen parku se nalaze spomen kosturnice označene mermernim pločama ukrašenim bronzanim pločama, na kojima su uklesana imena ubijenih i stradalih rudara boraca NOB-a, među kojima je i Muharem Bekteši.

Antifašistički spomenik rudarima, palim borcima i žrtvama okupacije za vreme Drugog svetskog rata i deo je spomen-parka koji se postepeno gradio u periodu od 1959. do 1973 godine.

A ovo arhitektonsko delo izradio je akademik Bogdan Bogdanović (20. avgust1922 – 18. jun 2010), profesor i dekan na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i aktivista za zaštitu ljudskih prava. Napisao je mnoge knjige i članke o arhitekturi i urbanističkom planiranju, ali njegova glavna djela su spomenici.

I preko 20 spomenika i spomen-područja podignutih širom Jugoslavije nosi njegov potpis istovremeno je među prvim srbijanskim intelektualcima koji su se javno suprotstavili opresivnoj politici Slobodana Miloševića tokom čije je vladavine nacionalizam došao do izražaja. Iz ovog razloga Bogdanović je bio primoran da napusti domovinu i postao disident u Beču, gdje je proveo ostatak života, gdje mu je uručena nagrada Počasnog građanina ove evropske metropole.

Jedno od 20 Bogdanovićevih radova je Spomen-park rudarima partizanima NOB-a u Mitrovici, projekat koji je počeo da se radi 1959. godine, autor je inicijativu ovog spomenika odabrao kao obilježavanje 20. godišnjice Štrajka rudara 1939. godine, što je poznato kao najveći štrajk Trepče, do tada. Vrijedi napomenuti da je Bogdanović priznao da je ovaj projekat bio jedan od najkomplikovanijih u kojima se bavio. Do finalizacije ovog projekta bilo je potrebno 12 godina rasprave, redizajniranja, promišljanja i pregovora kako bi se došlo do konačnog oblika spomenika.

Pogled sa vidikovca nedaleko od spomenika oduzima dah pred reljefom Mitrovice koju možete posmatrati kao na dlanu. Ovaj spomenik se od prvih godina izgradnje pretvorio u mjesto održavanja memorijalnih skupova, učeničkih ekskurzija, a vremenom i turističko-rekreativna atrakcija građana.

Prema Arni Maćkić, ovi spomenici zajedno sa svojim često prirodnim okruženjem stvoreni su da postanu javni prostori gdje bi se ljudi mogli pješačiti u rekreativne svrhe, gdje se posjetitelj mora potruditi da dođe do spomenika, penjući se uzbrdo do spomenika.

Spomenik nikada nije bio pod institucionalnom zaštitom. Bez pravne zaštite, objekt je pretrpio oštećenja od raznih atmosferskih uslova, kao i namjerna oštećenja dijelova do kojih je došlo ljudskom rukom. Gotovo sva bakrena obloga koja pokriva betonsku konstrukciju je nestala. Donji dijelovi dva konusna stupa bili su prekriveni grafitima nacionalističke i lične prirode. Namjerno oštećene mermernih i bronzanih ploče spomen kosturnica na grobljima na kojima su uklesana imena poginulih rudara partizana NOB-a u Drugom svjetskom ratu.

Vrijedi napomenuti da je nakon podjele grada Mitrovice 1999. godine albanska zajednica nekoliko godina bila uskraćena za posjete Spomen-parku rudarima, zbog političke i bezbjednosne situacije u gradu. Postepeno u posljednjih nekoliko godina, primjećuje se veći broj posjeta spomen parku.

I konačno, donji dio konusnih stubova Spomenika rudarima je ofarban bijelom bojom kako bi se prekrili nacionalistički natpisi, a bilo je i nekoliko intervencija UNDP-a zajedno s Evropskom komisijom, poput pravljenja novih staza ispred spomenika i izgradnje metalne platforme. sa pogledom na grad.

Spomenik je postao jedan od najvećih simbola identiteta rudara i samog grada Mitrovice. Ovaj spomenik se decenijama pretvarao u ikonu koja identifikuje grad Mitrovicu, pojavljujući se u medijskim hronikama koje govore o njemu, na razglednicama, kalendarima, medaljama, nekadašnjim logotipima grada itd.

Ovaj spomenik za građane Mitrovice i dalje ostaje ključno mesto kolektivnog sećanja, posebno za starije generacije koje ga uglavnom osećaju kao simbol grada, ili čak kao sećanje na članove rudarske porodice, lišene konteksta simbolika i istorijski trenutak njenog postavljanja. U digitalnom dobu posjete ovom spomeniku obično su popraćene snimanjem i objavljivanjem fotografija lokacije, panorame grada i spomenika putem raznih društvenih mreža. A posebno za kosovske albance koja više ne živi u ovom delu grada, pa čak ni u Mitrovici, što je kao svojevrsno hodočašće, kao povratak „kući“.